Нил гилевич родные дети на русском

Dating > Нил гилевич родные дети на русском

Download links: → Нил гилевич родные дети на русском → Нил гилевич родные дети на русском

Жаль, і горыч, і боль Мне душу працінае: Як жа позна, Як позна — любімыя дзеці — Мы няўдзячнасць сваю Разумець пачынаем... Трохпакаёвая кватэра Каля Садовага кальца - Жыла ў яе душы, як вера, Якой не здрадзіць да канца. За это время сердце Дуняши покорено Яшей, который не спешит афишировать отношения и даже их стесняется.

Белы май Альжбета Францаўна Кудзёлка У тыя дні - даўным-даўно - Была дзяўчына, як вясёлка: Уся свяцілася ажно. » Але, правёўшы маці, тут жа Ён акунаўся з галавой Не ў вір маленства - праца-служба Штодзённа ў вір цягнула свой. І ён падаўся загуменнем, Цераз аселіцу, кусты, - Туды, дзе ў сонечных праменнях Сасняк кудлаціўся густы. «Ну хто такі Сцяпан Вячорка? Еще холодно, но вишневый сад уже расцвел, наполнив ароматом все вокруг. Дзе праўда — разбярэцца. Да, все было бы смешно, если бы не было так грустно... Я ж выбраў працу без гарантый: Дыханне часу сцерагу I ад надзённасці гарачай Убок падацца не магу. І хочаш ты пазнаць у кнізе Жыццё, якому сам - суддзя. © Все права принадлежат авторам, 2000-2018 Разработка и поддержка: Под эгидой 18+. «Аб эфектыўнасці навукі» Аднойчы працу напісаў. Які прасцяг і глыбіня!

І не заўважыць, не адчуе, Як з небам повязь абарве - Пад дудку злыдня затанцуе, У дружбе з д'яблам зажыве... В том же году издательство « » отказала в издании его книги « Выбранае».

«Был час, был век, была эпоха». Пять фактов о Ниле Гилевиче - Цвірчэлі жаўраначкі ў высі, Адталым дыхала зямля.

Запеўка Пісаць бы мне пра час далёкі! Не зябла б муза сіратой: Штодзень бы піў набгом з даёнкі Хвалебстваў пенны сырадой! Я ж выбраў працу без гарантый: Дыханне часу сцерагу І ад надзённасці гарачай Убок падацца не магу. Дый ты, чытач, таму прычына: Ты - вось, ты побач, ты са мной. І разлучыць нас немагчыма: Мы доляй звязаны адной. І хочаш ты пазнаць у кнізе Жыццё, якому сам - суддзя. Ды каб без тых эрзац-калізій, Дзе ўсё вядома загадзя. Каб пошук праўды ў ёй быў моцны. Каб прачытаў, сабе наўздзіў, Усю зараз - і смачна цмокнуў: «Прыдумаў, гад, а - дагадзіў! А можа - не прыдумаў? А - толькі кінуў свой пагляд На сутнасць радасці і суму, З якіх сатканы побыт-лад?.. Ды гэта - тэма для дыскусій, Ты тут, брат, сам не дайся ў зман. Я ж быў бы рад, калі б прымусіў Цябе - уткнуцца ў мой раман. Прычына Сцяпан Якубавіч Вячорка, Хоць быў караць сябе гатоў, На ўлонне роднага падворка Не заяўляўся шмат гадоў. Ён разумеў: нядобра гэта, І ўсё збіраўся завітаць. Налета зноў не выпадала - І зноў ён бэсціў сам сябе. На шчасце, маці прыязджала Сама, знябыўшыся ў журбе. Відаць, таму, што бачыў зрэдку, Не так пакутваў ад віны. «Прыедзь, Сцяпаначка, улетку - На спелы яблычак вінны. На тыя ж вішні, на маліну Ці на любімы свой агрэст... » Расчулены ад успаміну, Сын абяцаў старой прыезд. І шчыра верыў сам, і нават Ужо ўяўляў, як нацянькі Ідзе праз луг, па спелых травах, Сцяжынкай вогкай да ракі; Як, разамлеўшы на спякоце, Ён акунаецца ў віры; Як растае салодка ў роце Даспелы яблычак вінны; Як ён пад венічкам якоча У лазні брата Тамаша - А дыхту болей, болей хоча Не толькі цела, а й душа; Як потым матчыны «кумпанкі», З нагоды клікнутыя ў дом, Сваёй дзявоччыны вяснянкі Пяюць для госця за сталом; Як апасля ў суседняй вёсцы, Дзе караніўся матчын род, Гасцюе ён у дзядзькі Лёксы, Каштуе свежы, з вузай, мёд, А дзядзька сыпле, нібы з меха, Навіны ўсякія, ды так, Што ён заходзіцца ад смеху, - О, дзядзька выдумаць мастак! «І для душы спажытак быў бы, І адпачыць бы добра змог, І не было б у мамы крыўды... Паеду ў свой Каменны Лог!.. » Але, правёўшы маці, тут жа Ён акунаўся з галавой Не ў вір маленства - праца-служба Штодзённа ў вір цягнула свой. Пасля музфонд даваў пуцёўку, Калі ён водпуск браў якраз, - І аглядаў Вячорка зноўку Ці Крым, ці Сочы, ці Каўказ. Так адпачынку пал чарговы Прывык у моры ён гасіць, І так зрываўся план ягоны - Улетку ў маці пагасціць. Зноў бачыў: выбрацца не зможа, Уявы светлай тух прамень, - І адкладаў ён падарожжа, Як бы да нейкіх перамен, Да нейкай послабкі-аддухі, Што ўрэшце выпадзе яму, Каб хоць на тыдзень сэрца й думкі Даверыць котлішчу свайму... Была яшчэ адна прычына, Што астуджала ўраз запал. Вы здагадаліся: жанчына, З якой знаёмы быў Сцяпан. Ды і не проста так знаёмы. Зусім, зусім не проста так... Над імі колісь дзень маёвы Устаў, як лёсу добры знак. Хоць знаў: у тым, што толькі горыч Яму пакінуў на ўспамін Вясновы вечар ясназоры, - Быў вінаваты ён адзін. Што ж, скрухі ён пазбыўся з часам - Жыццё на ўсё знаходзіць лек, Яно не любіць, каб няшчасным На свеце чуўся чалавек. Тым больш - у гэтакім узросце, У самым розгары вясны... Але вясна прайшла, а штосьці Ад той пары не збегла ў сны. Не-не, - і марнае пытанне: Чаму так здарыцца магло? Калі ж нарэшце крыўда гэта З вірлівай мутнасцю сплыла - Было запозна ўжо: Альжбета - За іншым замужам была. Памылку выправіць, хоць з болем, Назад, хоць з кроўю, адкруціць - На гэта ўзняцца ён не здолеў. Нашмат пазней, калі ўжо ўласнай Быў сам ён звязаны сям'ёй, Цераз знаёмага дазнаўся Сцяпан што-кольвечы аб ёй. Альжбета шлюб свой разарвала: Ёй шчасця замуж не прынёс, І марнаваць яна не стала З нялюбым свой жаночы лёс. Аднойчы ўвосень Яму прывезла маці ў дом Такую вестку, што здалося: Над галавою грымнуў гром. Яшчэ ў тваім прыблізна веку, Альжбетай Францаўнаю зваць. Дык дзецям гэтак дорыць ласку, Як маці родная, дальбог!.. А прозвішчам - Кудзёлка. Але Па ўсім відаць, што не свісцёлка. Да ўсіх з павагай у сяле. Як толькі далі ёй хаціну, Што завуч вызваліў, Зяцькоў, - Гадоў пятнаццаці дзяўчыну, Дачку, прывезла ад бацькоў... Сцяпану ў сэрца, як іголкай, Кальнула: «Вось дык навіна! Няма сумнення, што яна... » Маўчаў, аглушаны як быццам, І зразумець ніяк не мог: Чаму ёй собіла прыбіцца Якраз жа ў іх Каменны Лог? Ці ж мала школ у іхнім краі - У межах вобласці ўсяе? Які ж «асветнік» ёй нараіў Атайбавацца ў іх сяле? А можа быць, яна наўмысна Зрабіла так?.. Нашто - калі ёй ненавісна Любая згадка пра яго? Відаць, тут проста выпадковасць. Відаць, забылася суздром, Што гэны кут - яго мясцовасць, Яго бацькоўскі, родны дом. І пра цябе спытала потым: Ці праўда, значыць, ці мана, Што ты мой сын і згэтуль родам... Такі, гаворыць, талент звонкі Радзіўся ў гэтакай глушы... Ад большай пэўнасці ў Вячоркі Паспакайнела на душы. «Ну, так, забылася няйначай, Што гаварыў я колісь ёй - Аб нашай вёсцы, школе нашай, Аб першай музыцы маёй... От можа фокус быць вясёлы: Прыеду я - і як на грэх Адразу ўбачымся ля школы... » І зноў па сэрцы цень прабег. Ён мусіў сам сабе прызнацца: Паклаўшы крыж на той бядзе, Ён не хацеў бы сустракацца З былым - ніколі і нідзе. Тут справа, знаў ён, не ў капрызах Яго натуры. Справа ў тым, Што калі нават попел-прысак Астыў - нашто капацца ў ім? Хіба ёй будзе ў радасць Узрушыць памяць гаркатой? Яна ж дагэтуль лічыць здрадай Яго правінны ўчынак той. Калі ў яе спакой і немуць Пануе ў сэрцы - не бунтуй! Авось пачасе куды-небудзь Перабярэцца і адтуль... У гэткіх роздумах-развагах Бываў Вячорка ўсякі раз, Калі матуля ў госці звала - На адпачынак, на папас. І ўсякі раз яго паездка Ізноў не месцілася ў план... Ды вось прыйшло пісьмо-павестка, Якой чакаў ужо Сцяпан. «Ты не забыўся, брат наш кроўны, - Струменіў водар з родных слоў, - Што маме, Сохвіі Пятроўне, Праз месяц семдзесят гадоў? Якраз на свята, на купалле. Дык выкрай часу і прыедзь. Каб потым людзі не казалі - Парадуй маму і прывець... » Сцяпан і сам у тлуме будняў Не забываў пра юбілей. «Ну, што ж, рыхтуйся, сын аблудны! Тут не адкласці надалей. На свята маці рушым, брат, Каб нават падаў на дарогу Перад табой каменны град! Ну, а наконт магчымай стрэчы... Ці не пара прасцей, дзівак, Глядзець на гэтакія рэчы? Табе ж за сорак як-ніяк!.. Ці мала што ў жыцці бывае! Якіх вузлоў не вяжа лёс! Няшчасны той, хто ўсё прымае Да сэрца блізка і ўсур'ёз. Спакойна, брат, звычайна стаўся І да сябе, і да людзей... Ах, ты, на жаль, не гэткі ўдаўся? Не можаш звольна і прасцей? Тады - ты сам свой інквізітар, І - як сказаў алкаш-сусед: «Прабач, таварыш кампазітар, За гэтым я прыйшоў на свет!.. » Згадкі ў дарозе Вячорка, стомлены мільганнем Карцін-малюнкаў за акном, Павекі звёў без намагання І перанёсся ў родны дом. Перш-наперш маці твар убачыў: Маршчынкі дробныя ля губ І вочы ў крапінках табачных, Што аніколі не ілгуць. Ля маці дзеці: Лёдзя з мужам, Антось, Мікіта і Тамаш - На гэты раз, напэўна, дружна Збяруцца ўсе, як на кірмаш. Ну, Тамашу збірацца ўласна Няма чаго - ён там жыве, Ён - гаспадар, ён у саўгасе На працы ўдарнікам слыве. Адзін з усіх застаўся дома. Што самы меншы, можа быць? Смяяўся: «Доля, братцы, доля! Павінен хтось і хлеб рабіць!.. » Ён жонку Анцю Антуніну Настроіў так на боскі строй, Што меў дзяцей амаль асьміну. Смяяўся: «Я - айцец-герой!.. » Хоць скончыў колісь толькі восьмы - Адстаў ён мала ад братоў, - Смяяўся: «Я - у дзядзькі Лёксы Дзве акадэміі прайшоў!.. » Што тычыць Лёдзі - як зазвычай, Яна прыедзе з Вінцусём. Калісьці ў робе будаўнічай Ён стаў Сцяпану швагрусём. Вячорка ў тым далёкім годзе Кансерваторыю канчаў, Калі дазнаўся, што да Лёдзі Якісь жаніх хадзіць пачаў. Іх Лёдзя ў Мінску на будоўлі Тады падсобніцай была І аб сваёй дзявочай долі Не турбавацца не магла. Жыла ў рабочым інтэрнаце, З гурмою гэткіх жа нявест, І добра помніла, як маці Засцерагала на ад'езд: «Хаця ж не слухай кавалераў Культурных гэных, гаваркіх. Няхай іх выкаціць халера - Тых ашуканцаў гарадскіх!.. » Ва ўсіх нявест безабаронных З тых інтэрнацкіх катухоў Жыў недавер да ім не роўных Інтэлігентных жаніхоў. «Хіба ён гэткі возьме замуж Мяне - з будоўлі галату? Адно ў душы пакіне замуць, Пасее ў сэрцы гаркату... » Ды вось у клубе іх на танец Аднойчы Лёдзю запрасіў, Па ўсім відаць, не «ашуканец», Бядняк, мяркуючы па ўсім. Сказаў дзяўчыне, што рабочы. Праводзіў позна ў інтэрнат - За разам раз глядзеў у вочы І сыпаў досціпы - як град. Хоць жартаваў замыславата - Было прыемна ўсё адно. Праз дзень - прыйшоў да інтэрната З двума білетамі ў кіно. Далей - амаль што кожны вечар, Пасля работы - тут як тут. І сімпатычны быў ёй нечым, І нечым дзіўны, Вінька Шкут. Найбольш сумелася дзяўчына, Калі адкрыла незнарок, Што не бядняк ён, як лічыла, Што ён - прафесарскі сынок! Аж не паверыла спачатку І машынальна перш за ўсё Паглядам змерала апратку: На ім было амаль рыззё! А ён сказаў: - Давацца дзіву Няма чаго. Зірні-паглянь: Народ не носіць габардзіну, Народ апрануты ў паркаль! І нейк паблажліва ўсміхнуўся: - Не зразумела ты пакуль. Клянуся: Я не басяк і не куркуль!.. Не зразумела, гэта праўда. І напісала брату ліст, Каб што параіў... Неадкладна Сцяпан прыехаў к ёй у Мінск. Калі пачуў, хто з ёй «на роўных» Пачаў дружыць - скрывіўся ўраз: - Ты бач яго, які «народнік»! Каб ачмурыць з будоўлі дзеўку - Маўляў, і я - такі ж, як ты, - Адзене світку ці паддзеўку, Ну, і канечне ж - у кусты! Павек таго не стане! Хай паспрабуе, хоць у жарт!.. Пабачу сам, чаго ён варт. Не да канца спасціг загадку, Правёўшы розведы, Сцяпан: - Развесяліў мяне спачатку, Калі ішлі паўз рэстаран. Пытаю: «Можа быць, заглянем? Прапусцім сціпла па адной? » «Народ не мокне ў рэстаране! Народ сілкуецца ў чайной! » Вось так і ўрэзаў мне твой Вінька. Як абухом - па галаве! Хаця хваліўся, што крывінка Патомнай шляхты ў ім жыве. З бацькамі ў контры - і ўсур'ёз. Ён не бярэ ў іх ні капейкі. Ну, і таму не ў пудры нос, Сказаў: не возьме нізавошта. Жыве на ўласныя грашы. Мне - самастойнасць па душы. І неўзабаве стаў ім зяцем Дзівакаваты Вінька Шкут. Амаль што два дзесяцігоддзі Крылом галубіць іх анёл, Але раскошы ў доме Лёдзі Не адшукаць і ўдзень з агнём. Вінцусь праз грані той жа прызмы На свет пражорлівы глядзіць І ў тым жа духу афарызмы Не перастаў пуляць-пладзіць. І часта Лёдзя: «Ну, народнік! » Сцяпан у думках спасміхнуўся, Як уявіў славесны шторм, Што ўздымуць дома немінуча Антось з Мікітам і Шкутом. Антось на слова быў заядлы І апанента ў спрэчцы браў Што называецца «за яблык» - Дыхнуць секунды не даваў. Ён быў філосаф-сацыёлаг, Дацэнт сталічнай ВНУ. З натур дасціпных і вясёлых. І клаў за праўду галаву. Таму Антося шанавалі Адзінаверцы і сябры, Ды часта ў пене бушавалі Акадэмічныя «зубры». Ён мог бы век не знаць дакукі, Каб на ражон не пёрся сам. «Аб эфектыўнасці навукі» Аднойчы працу напісаў. Сацыялогіі айчыннай Наважыў трохі памагчы: Як цесна ў сувязі прычыннай Стаяць Навука і Харчы? Грунтоўна вывучыў, даследваў І сцвердзіў з жарам у крыві: Якая процьма дармаедаў Пасецца ў многіх НДІ! У пераказе дзядзькі Лёксы Карціна выглядзела так: Антось рашыў зімой у вёсцы, У цішыні, пісаць трактат. Падсунуў стол да самай грубкі - Каб ногі ў цёплае ўпіраць, Паклаў канспекты, картак грудкі, Паперы чыстай пачак пяць. Ну, за работу, Анцік! А маці строга наказаў: «Вары мне толькі груцу з бобам - Штодзень каб поўненькі казан!.. » За месяц, седзячы на груцы, Зрабіў трактат лістоў на сто: «Ці трэба заткалы ў навуцы, А калі трэба - дык нашто? » І выйшла: заткалы патрэбны! Дарэмна скрыва хтось глядзіць: Ніколькі нават не ганебна Сягоння ў заткалах хадзіць! І больш таго: у тым і штука, Што калі недзе ёсць уздым І мае поспехі навука, - Дык гэта дзякуючы ім! На працы заткала шчыруе - Шукае, доследы вядзе! А той, хто заткалам кіруе, Сваё імя паўзверх кладзе. «Тады наш Анцік чуць не спёкся - Шаноўных шмат увёў у злосць... » - Так разабраўся дзядзька Лёкса У тым, што высветліў Антось. Наогул, дзядзька ўмеў надзіва Адчуць турботы племяшоў. З Антосем ладзіў асабліва - Сваю натуру ў ім знайшоў. Меў дар маўлення смехатворац, І ўсе браты сябе не раз На тым лавілі, што гавораць «Нутром» ягоных слоў і фраз. Як антыпод і выключэнне У іх гурбе - Мікіта быў. «З ім гаварыць - адно мучэнне», - Мікіту дзядзька не любіў. На свяце ж будзе і Мікіта - Старэйшы самы, зводны брат. Хоць нос трымае самавіта - Прыедзе к маці ў акурат. Аддаць належнае тут трэба: Не забывае родны дом. Ягоны бацька Зміцер Рэпа Пакінуў Зосю маладой. Той год быў «годам пералому», І Рэпа, сельскі актывіст, Па прапанове выканкому Старшыняваць пайшоў кудысь. Ён заглядаў дамоў наездам І ўсё радзей - пакуль здаля Не дапаўзла да Зосі вестка: Другая ўжо з ім спіць, змяя! Пакінуў Зміцер жонку з сынам - Пяцігадовым хлапчанём. Ото ж яна і ўгаласіла, Калі збіраў пажыткі ён! Крычма крычала паратунку, Мікітку трэсла з усіх сіл: - Прасі, сынок, прасі татульку, Каб ён цябе не сіраціў! І сын прасіў - услед за маткай Крычаў: «Татулечка, не едзь! Забі змяю, забі, мой татка, А то змяя цябе заесць!.. » Не апрытомнеў Рэпа Зміцер На слёзны лямант хлапчука. На развітанне воч не выцер - Не абрасілася шчака. Душы ж дзіцячай неакрэплай Ён рану страшную нанёс. На ўсё жыццё Мікіта Рэпа Застаўся з крыўдаю на лёс... А Зося выйшла за Якуба І - да някліканых нягод - Жыла з ім проста міла-люба: Спраўлялі хрэсьбіны штогод. Мікітку - горача любіла, Ад крыўды чуйна берагла. З праклятай даты - не набіла Яго ні разу: не магла. І калі ўсё-такі ён вырас Непамяркоўным, грубым, злым, - Быў вінават, відаць, той вырак, Грымаса здрады над малым. На ўласны хлеб пайшоў ён рана І рана ўлады зведаў смак. Да ўсякай мэты крочыў прама. Амбіцый меў ажно зашмат. Каб не ўніжаць аўтарытэту, Ён Рэпу справіў на Рэппо, - Хоць землякі замену гэту Не прынялі, яму назло. У вочы звалі «паважаным», За вочы - тыя ж языкі Маглі назваць і «Абіззянам», Ого, як могуць землякі! Мянушку гэту меў ён змалку. Ды ўсё праз тую поскудзь-малпу, Каб тройчы выдахла яна! Калісь настаўніца Марыніч Свой падапечны шосты клас Павезла ў горад, каб звярынец Ім паказаць: гасціў якраз. Усё агледзелі: мо дзвесце Звяроў і птушак - па чарзе. І прыпыніліся нарэшце Ля клеткі з рослым шымпанзе. Касмач стаяў і чухаў брыдка Даўжэзнай лапаю жывот. Такое ўбачыўшы, Мікітка Аж да вушэй разявіў рот. Ад дзіва пырснуў смехам хлопец І ўцехай-радасцю заззяў: - Вы гляньце, гляньце, што ён робіць - Вялізны гэны абіззян! Але Мікітка тут жа ўспыхнуў І ёй без бою не ўступіў Ужо тады ішло на пыху - Заўваг крытычных не любіў! Малыя тут жа падхапілі Няўдалы моўны наватвор І да Мікіткі прыляпілі: Ты - аўтар, значыць, гонар - твой. У вёсцы так было адвеку: Калі дасціпнае імя Прышпіліць нехта чалавеку - То не здзярэ і смерць сама. І дзеці вырастуць і ўнукі Пад гэтым імем - цэлы род Яго без крыўды, без дакукі Адносіць сто гадоў і год!.. Вось так, пад роўны гул матора, Сцяпан, схіліўшы галаву, Успамінаў, каго ён скора Пабачыць дома наяву. А найчасцей перад вачыма З'яўляўся даўні эпізод: Ушчэнт шчаслівая дзяўчына На вулку выбегла з варот. У белай кофтачцы шаўковай, І валасы - святлісты шоўк. Глядзіць разгублена наўкола: Няма! Ні на дарожцы пешаходнай, Ні на брусчатай маставой... А ён знарок стаіўся воддаль За тоўстай ліпай векавой. Як часта ў сэрцы ён пасля, Калі даймала горыч-скруха, Чуў весні шум яе галля! І бачыў трэшчыны-маршчыны, Што ўверх віліся па кары. І - чысты, юны твар дзяўчыны - Нібы лілея на зары... Яна вось-вось гатова Заплакаць! К чорту гэты жарт! Не раззлавалася - ні трохі. Ізноў імгненна расцвіла, Прабегла тры-чатыры крокі І - крылы-рукі развяла. Ці ж можна з гэткім паляцець?.. Успамінай цяпер і думай - Пра заўтра думай, целяпень! Напэўна ж прыйдзецца спаткацца, Сустрэць... Праз дваццаць два гады! Ці засталіся хоць сляды - Таго, што колісь хвалявала? А што карысці, калі й так? Тваё што сэрца захавала? Які ў цябё застаўся знак? Астаткі крыўды, шкадавання, Ды думка скрушная, з якой Даўно змірыўся ты: вяртання Няма да ліпы векавой. Няма вяртання і не будзе. І вы ўдваіх, сабе ж назло, Не варушыце, не турбуйце Таго, што зеллем парасло. Адступленне першае - патэтычнае О, Беларусь!.. Як пілігрым нясе малітву - Так я нясу іх запавет. Я скалясіў і змераў пешкі Твае прасторы ўдоўж і ўшыр - І ўсе шляхі, дарогі, сцежкі Пакрыжаваліся ў душы. Не знаю сам, якога зелля Ты падліваеш мне ў пітво, - Што гэтак моцна, гэтак хмельна Тваё чаруе хараство. Не знаю слоў, каб растлумачыць, Разгадку тайны праявіць, - Чаму штодня мне трэба бачыць Твой непаўторны краявід. Чаму без роднага паветра Я доўга дыхаць не магу. Чаму мне суджана павечна У неаплатным быць даўгу - Перад тваёю некрыхлівай, Зусім не кідкаю красой, Што з воч зрываецца імклівай, Непераможнаю слязой, Што анікому не чужая І нават кончаных бадзяг Адчуць раптоўна прымушае, Як радасць тахкае ў грудзях. » Перапрашаю госцю вельмі - Удакладніць належыць тэкст: Хоць раўніна - ды не пустэльня, Хоць і раўніна - ды не стэп! А ўсё лясы ды пералескі, Бары, дубровы ды гаі, Бяроз і сосен пераблескі, Нязмоўчны шчэбет у галлі. А ўсё пагоркі, ды лагчыны, Ды касагоры, ды равы, Сярод палеткаў - лугавіны, У ціхіх поймах - паплавы. А ўсё азёры ды азерцы, Бруенне рэчак, плыннасць рэк... Дык што ж за дзіва, што на сэрцы Адбіўся вобраз твой навек? Дняпро і Нёман, Сож і Прыпяць, Дзвіна, Бяроза і Вілля - Спляліся так, што не разблытаць Іх у душы маёй, зямля! Не раз'яднаць і не адсекчы Ні ручайка - пакуль жывы. Тваіх артэрый ток адвечны - Давечны ток маёй крыві. Спыні на міг - і задыхнуся, І - як падкошаны ўпаду. Ды знаю, што прашэпчуць вусны Раней, чым іх навек звяду. Тваё імя яшчэ прамоўлю Апошні раз, о краю мой! Шчаслівы лёс - плаціць любоўю Табе і жыць - адною ёй. З чаго пачаў калісь над Гайнай - І скончу тым... Спакойны я: Павек не стане чорнай ганьбай Любоў прасветлая мая!.. Белы май Альжбета Францаўна Кудзёлка У тыя дні - даўным-даўно - Была дзяўчына, як вясёлка: Уся свяцілася ажно. Жывога розуму дзяўчына І шчодрай, ласкавай душы. А гляне карымі вачыма На дзецюка - прапаў, пішы! У педвучылішчы сталічным Яна выдатніцай была. Яшчэ і талент ёй музычны Прырода-матухна дала. На лыжках грала вельмі хвацка! Як забразгоча польцы ў такт На вечарынцы інтэрнацкай - Маэстра сам не змог бы так! » - Гукаў сёй-той пад перамірг, І сказ гучаў не як абраза, А як прызнання светлы міг. Такою, з лыжкамі, і ўбачыў Яе Сцяпан у першы раз І, заварожаны няйначай, Па-за плячмі ў сяброў «завяз». Сюды, да будучых настаўніц, Ва ўтульны, чысты інтэрнат Іх Юзік Бэнсь прывёў на танцы - У гэтай справе зух і хват. Сцяпан, пакуль яна іграла, Глядзеў, не зводзячы вачэй, А цуда-музыка гучала Усё званчэй, усё званчэй. Калі ж нарэшце полька змоўкла, Дзяўчына ўстала даць паклон - Усе запляскалі навокал, Не зварухнуўся толькі ён. » - Завыгукала ўся гурма. » Вядучы рэй, лабасты хлопец, Гукнуў: «Цяпер - жаночы вальс! » Каля Вячоркі ўзнікла постаць: - Я запрашаю ў танец вас! Сцяпан як быццам прабудзіўся: Глядзіць - Альжбета перад ім! Ад неспадзеўкі - разгубіўся, Хацеў адмовіцца зусім. Але ў апошняе імгненне Кіўнуў на згоду галавой І, не сказаць, каб зграбна вельмі, На круг брусчасты выйшаў з ёй. Павек забыцца Не зможа той паднебны ўзлёт! Як лёгка з ёй было кружыцца, Адчуўшы ў сэрцы веснаход! Як далікатна, нібы пёрка, Далонька ўлеглася ў руцэ! Як звабна блізка, нібы зорка, Радзімка ззяла на шчацэ! «Вы нейчы госць тут? «Не, мы зайшлі к вам... Язык яму - як завязала: Адно глытаў сухі камяк. Хоць меў прыгожы голас звонкі І быў не з роду маўчуноў - Ён не знаходзіў для гаворкі Зачэпкі добрай, вартых слоў. «А вы ігралі, як артыстка! » - Знямогся ўрэшце ён маўчаць. І ўбачыў: сонечная іскра У карых бліснула вачах. Так - дурэць люблю... » Тут абарваўся вальс - і гоман Спусціў іх з неба на зямлю. Музыка ўпараны на крэсла Баян паставіў: «Перакур! » Сцяпан туды рвануўся з месца: «Дазвольце мне сыграць, пакуль... » Мо ад няёмкасці хлапечай Уздумаў гонар апраўдаць? Ускінуў дзве шляі на плечы І з ходу ўрэзаў - як аддаць! » Аж пыл пайшоў па вестыбюлі - Так завіхрыла полька ўраз. Што праўда, сам музыка трохі Занерваваў і ўмерыў дух: Альжбета-лыжачніца ў скокі З нахабным Бэнсем выйшла ў круг. Але заўважыў: хоць дзяўчыне І сыпле ўсмешкі Юзік-хват, А ўсё ж яна не-не дый кіне На баяніста зірк-пагляд. Пасля яго шалёнай полькі Альжбета знікла неўпрыкмет. Калі - не ўгледзеў ён, а толькі - Застаўся ў сэрцы гулкі след. Такі гарачы след трывожны, Што ён пачаў шпацыраваць Ля інтэрната вечар кожны - А раптам выпадзе спаткаць? Ну, дык і выпала нарэшце! З сяброўкай-дылдай пад руку Яна аднойчы выйшла з весніц - Якраз насустрач дзіваку. Сцяпан сумеўся, разгубіўся: Пракляты сорам, каб ты счах! Даў «добры вечар» і спыніўся - З мальбой і радасцю ў вачах. Яны таксама крок стрымалі. Лілася з вокан гамана. «Вы так прыгожа ў нас ігралі! » - Штось «дылдзе» рупіла самой. Яна ж - ні слова, ні паўслова Але глядзела... Як на яго яна глядзела! З якой прадоннай глыбіні! Якая светлая надзея Пускала ў сэрцы карані!.. Ледзь дачакаўшыся суботы, Сцяпан падаўся ў інтэрнат. І шмат іграў з ахвоты. І танцаваў з Альжбетай шмат. Але сказаць ёй хоць намёкам, Чаго прыйшоў ён зноў сюды, Чаго блукаў ля іхніх вокан, - Не змог музыка малады. І ён рашыў пакарыстацца Вядомым спосабам старым: Прызнацца ў вершы - і на танцах Аддаць лісток ёй. Ужо што будзе - тое будзе. Ва ўсякім разе - будзе знаць. Тры дні мазгі мазоліў-трудзіў, Каб як найлепей напісаць. У рыфму ён яшчэ са школы Грашыў - умеў цаляць як след. І вось на лісціку васковым - Амаль класічны трыялет: «Ты сэрца мне усхвалявала, Як краска першая вясной На ціхай просецы лясной - Ты сэрца мне усхвалявала. Пасля іх будзе тут нямала Цвісці, буяць, зырчэць красой. Ты ж сэрца мне усхвалявала, Як краска першая вясной». Перачытаў сто раз - не меней, Рашыў: «І ў друк бы падышло! » І ў нагрудной паклаў кішэні - Каб лёгка выхапіць было. Назаўтра ж вечарам, у танцы, Пад шоргат ног, пад гоман-гам, Ён у кішэньку сунуў пальцы, Сказаў: «Вазьміце, гэта вам!.. » І чуе: «Мне? Не разумею, што за жарт?.. » Зірнуў - бы хтось яму бязбожна Чабэхнуў кіпенем у твар. Ён не лісток дае з блакноту, Дзе ёй прызнанне ў вершы сплёў, - А глянцавітую банкноту - Ні больш, ні менш - на сто рублёў! Ляжала ў той жа Малой кішэньцы на грудзях. Якая ганьба-стыд, о божа! » - згроб купюру ў жменю І ў дзверы ледзьве не бягом. Яна - на ганак праз імгненне, А там - на вулку, наўздагон. Душа пачула: Ад сэрца голас - не спадман. «Вы трохі дзіўны, выбачайце. Чаго з-за дробязі ўцякаць? Забудзьце ўсё - і не зважайце... » «Я вам хацеў вось гэта даць... » І ён падаў ёй невялікі Учвэртку складзены лісток. Яна ўзяла і для прыліку Зірнула ўпрыцемку: «Сцішок?! Яны вярнуліся на танцы - Як быццам іншыя зусім. Як бы на іх лягла ўжо мета Якогась кону аднаго. І цэлы вечар той Альжбета Не пакідала ўжо яго... На цёмнай лесвіцы вячэрняй Акно расчынена ў прастор - У весні горад, - да свячэння Агнёў і зор, агнёў і зор. «Уночы будзе навальніца», - Ён, бы сабе, сказаў услых. Яшчэ сакрэт і таямніца - Усё, што ўзнікла паміж іх. Але ўжо з моцнае далоні Не вырываецца далонь. Але ўжо хіліцца да скроні, Нібыта ў лёгкім хмелі, скронь. І слова згоды ўжо трапеча На смяглых вуснах - без умоў, Што не далей, як заўтра ўвечар, Яны спаткаюцца ізноў. Дый не на жарт «забрала» Бэнся! Амбітны, хцівы сэрцаед У інтэрнат зайсці ўжо меўся, Каб на яе натрапіць след. І як жа вырачыў ён вочы, І як напнуўся цецівой, Калі яна сама аднойчы Да іх заглянула ў пакой. Яе прывёў Сцяпан - і проста Сказаў, не ўмеючы хітрыць: «Мая знаёмая і госця, Прашу ласкавымі вас быць!.. » Найлепей Юзік просьбу ўважыў - Ласкавы быў, аж цераз край: І шчодра досціпы адважваў, І згатаваў імгненна чай. Адшчоўкнуў ключыкам куфэрак І тут жа «ахні, слабы пол! » Кулёк не нейкіх там цукерак, А «мішак» высыпаў на стол. Ніхто ёй «мішак» не купляў. Бэнсь звысака глядзеў належна: «Частуйся! Яшчэ не гэткае зазнаеш, - Прасіўся довад з языка, - Калі, вядома, розум маеш І прэч адшыеш вахлака!.. » Калі ж яна Сцяпану ўрэшце Шапнула: «Нам ісці пара! » - Зніякавеў, застыў ва ўсмешцы - Нядобрай, як аскал тхара. «Не, з гэтым я не прыміруся, І ты не радуйся, дружок. На ўсё пайду - свайго даб'юся: Ты будзеш сцёрты ў парашок!.. » Услед за імі з інтэрната На вулку выйшаў - злы, як звер, І - прама ў будку «Сто на брата», Дзе Лёф даваў і напавер. Сядзеў за столікам дапозна, За кухлем кухаль асушаў, І чым далей - тым болей грозна План помсты ў думках вырашаў. «Ну хто такі Сцяпан Вячорка? Паршывы конь у табуне! Чаму ж павінна гэта зорка Свяціць яму? Чаму - не мне? Абдзіртус з віцебскай глыбінкі! Калі паштэт я ем усмак - Ён, здыхля, душыцца ад слінкі, Глядзіць у рот мне, як жабрак! Чым ён знаны, Каб мог супернічаць са мной? Не, гэны яблычак крамяны Я адаб'ю любой цаной!.. » Ганьба Аднойчы Бэнсь, як друг бязгрэшны, Сказаў Вячорку: «Ну - лады: Ты едзеш з намі да падшэфных У вёску Доўгія Брады. Я ўгаварыў дацэнта Дроба За баяніста ўзяць цябе. Дадзім канцэрцік хлебаробам - Паможам музыкай сяўбе!.. » Сцяпан любіў паездкі ў вёску - Спаткацца з новымі людзьмі, Пазнаць свой край шырэй хоць трошку, Павеў жыцця ўдыхнуць грудзьмі. У вёсцы іх, «артыстаў з Мінска», Развёў па хатах брыгадзір І - выпадкова ці наўмысна - Сцяпану з Бэнсем дагадзіў: Да Базыля Крата паставіў. Той быў заможны гаспадар: Меў новы дом і двор на славу, І ў тым двары - дай бог тавар! Даўно нявеста, Ды лёс Гілену абмінаў: Была з «няўходжанага цеста» - І люд тутэйшы гэта знаў. Як паглядзець - амаль красуня, А па натуры - пустальга. Дзяцюк прыстане, пабузуе - І прэч нясецца як мага. Яна загадчыцаю клуба Рабіла ў вёсцы - і штораз Было ёй радасна і люба, Як госці ехалі ў калгас. Сам брыгадзір улучыў шэптам На гэта Бэнсю намякнуць: Маўляў, не грэшна будзе шэфам З такою краляю гульнуць. Тады і ўзнікла думка ў Бэнся: «А што, каб Кротаву дачку Апрацаваць у пэўным сэнсе Ды і Сцяпану - пад руку? Падстроіць так, каб на вячэры Ён ля Гілены побач сеў, Каб «гары» выжлукціў звыш меры І да няўцяму акасеў? Каб аж не помніў сам, што робіць. Вось будзе факцік у мяне! А ўсё астатняе ўжо дробязь: Альжбеты чутка не міне!.. » Сам лёс зрабіў яму паслугу: За пуняй стоячы ў садку, Зусім няўмысна Бэнсь падслухаў, Як маці бэсціла дачку: «Ты бач! Яна ўжо па ахвоце І гэтым пойдзе пасабляць! Праз месяц будзе - не схаваць! Ці, можа, гэта з іх каторы І нагуляў табе нябось?.. » У словах чуліся дакоры, І крыўда горкая, і злосць. Замёрлы Юзік ад здзіўлення Аж рот разінуў за сцяной. Дык самы раз Гілене Яго ўсучыць! » Рашыўшы, Бэнсь, падступны сэрцам, Пачаў свой план ажыццяўляць: Дзяўчыну ён перад канцэртам Адвёў убок хвілін на пяць. «Вы не здзіўляйцеся, Гілена, Што так пытаю - па прамой: Але скажыце мне сумленна: Вам... Ну, што ж, не стану Патрабаваць. Я - тайну выдам: вы Сцяпану Страшэнна ўзрушылі душу! Але ён вельмі сарамлівы! Ен нізашто не скажа вам, Што быў бы ў свеце найшчаслівы, Каб ваша сэрца мець за храм. Таму - круціце самі гайку... А што сказаў я вам - маўчок!.. » Гілена «клюнула» на байку, Як верхаводка на кручок. Амаль увесь канцэрт, прасцячка, Вачэй не зводзіла з хлапца, І Бэнсь паверыў: тут няцяжка Давесці справу да канца. Перад вячэрай тонка-хітра Ён гаспадыні прашаптаў: «Ну, цётка Тэкля, з вас паўлітра - Вам зяця ў хату я дастаў! Мой сябар з вашаю красуняй Сышліся так адно з другім, Што будзе проста неразумна Не паспрыяць у шчасці ім! Кажу вам шчыра - даастачы: Не выпускайце зяця з рук!.. » Хвілін праз колькі Бэнсь убачыў: У справе ёсць прыкметны зрух! Вячэра, з поснае і беднай, Як планаваў скупеча Крот, Пабагацела адпаведна Задуме, пушчанай у ход. Не проста ж госці ўжо, выходзіць, А - сват у хаце з жаніхом! У гэткім разе не зашкодзіць Уразіць іх і за сталом. Базыль паставіў «гары» кварту, А Тэкля - закусь: свежы сыр, І масла жоўтае, і скварку, І нават кольца каўбасы. Канешне ж, Юзік пастараўся, Каб ля Гілены сеў Сцяпан. З павагі - той і не ўпіраўся, Не знаў, што змысліў інтрыган. Базыль - яму паспела Тэкля Сказаць пра «зяця» і дачку - Наліў пякучага, як з пекла, Па поўнай шклянцы першаку. Дык як тут не нальеш?.. Сцяпан у добрым быў настроі - З усіх ён выступіў найлепш. Ды і наогул - гэта вёска, І гэта ранняя вясна... Хто не блазнюк, а хват-мужчына, Без перадыху - да канца!.. І, падагрэты гэткім чынам, Сцяпан «згуляў у малайца». Сцяло - не мог дыханне звесці, Як бы ў нутро пайшоў агонь. Гілена вобмігам на сподак Суседу закусь падала І ўся ад шчасця млела ўпотай - Уся брыняла і цвіла. Ледзь дых вярнуўся да Сцяпана, Як Юзік ткнуў рукой на іх: - Вы паглядзіце, што за пара: Дальбог, нявеста і жаніх! Старых уцешыў вокліч гэткі: Быў па душы абоім «зяць». Сцяпан зірнуў на Бэнся грозна: - Ты... Гілена ж соладка-трывожна Тым часам думала пра ноч. Вячорка раптам так адчуў Пякельны жар яе калена - Аж стала горача ўваччу. Пяршак, што ён кульнуў з ахвотай, Сцяпана моцна захмяліў. А ўжо Базыль другім заходам Ім шклянкі поўныя наліў. І як пад добрую закуску, Дык можна буталь апрастаць, Крыху пахыркаць у падушку І зноў за плуг на полі стаць!.. Не ўнікшы ў гэткую манеру Хваліць сябе «наадварот», Сцяпан за чыстую манету Прыняў усё, што збаяў Крот. Таму, не быўшы п'яны з роду, Пасля «заходаў» чатырох Язык варочаў, як калоду, І ўстаць з услона сам не змог. Апошні момант, што назаўтра Туманна ў памяці ўваскрэс, - Вясёлы Бэнсь крычыць з азартам: «Смялей, жаніх! » Старая ўдумліва рашыла, Каму дзе класціся з гасцей: Сцяпан, без памяці, за шырмай Заняў Гіленіну пасцель. Свабодны ложак у святліцы Дастаўся Бэнсю. Дачка павінна прымасціцца Ля «зяця» побач. Ёй Тэкля так і прашаптала: «Ідзі! Каб ведаў, чый ён зяць. Ну, што ты бельмы пакуляла? Цяпер няма чаго куляць!.. » На шчырасць гэткую Гілена Не спадзявалася ніяк І аж крыху пачырванела: «Дык ён жа... » «Ты не пра тое зараз думай! Ты прыбяры спярша да рук! Калі, дасць бог, ён чэсны дурань - Дык будзе бацьку мець байструк! Прайшла з паскуднікам навуку - Прыруч і добрага хлапца! Упусціш - выганю, як суку, У чым стаіш! Так, нібыта Ужо не спіць, а галавы - Не павярнуць: свінцом наліта. І сам увесь - як нежывы. Але выразна адчувае: Хтось цёпла дыхае ў шчаку, Ля шыі коўдру раскрывае І на плячо кладзе руку. І тут жа - голас, мяккі, ветлы: «Прачнуўся? » Каму і хто гаворыць гэта? Знаёмы хтось - а не пазнаць. «А ты такі салодкі, Сцёпчык! З табою страціш галаву! Калі ў нас першы будзе хлопчык - Таксама Сцёпам назаву!.. » Як ток працяў. Твар у твар - Над ім шчаслівая Гілена Палае, дыхае, як жар. Пагляд - даверліва-крыштальны, І губкі - банцікам-вузлом. Тут шырма шырхнула - і ў спальню Убегла Тэкля з абразом. Раз самі божы запавед З сябе знялі - то бог у сведкі: Ідзіце зразу ў сельсавет! Калі ўжо гэтак раптам выйшла - Благаслаўляем вас з айцом!.. » І бацька тут падбег увішна, Сказаў: «А ты, брат, малайцом! Умэнт з Гіленкай згаварыўся! І тыдня ўслед не пахадзіў!.. » Сцяпан, збялелы, падхапіўся, Памостам ногі астудзіў. Але кальнула так у скронях, Што, каб не ўпасці, тут жа сеў, Заціснуў голаў у далонях, Адчуў: канец - задушыць гнеў. Ух, як нясцерпна ў чэрап коле! Набраўся ўчора, бот дурны!.. » «Ці не муціць цябе, Сцяпанка? Базыль, дай похмелкі глыток!.. » «Ідзіце к чорту! » - дзіка, страшна Сцяпан у гневе закрычаў, Схапіў свой «клёш» з бліскучай спражкай, Збірацца похапкі пачаў. Ужо ж нікому не сакрэт! І справядліва кажа матка: Цяпер вам толькі ў сельсавет! Дачка ў нас - не круцёлка, У бацькі-маткі - на слуху. Паненскі стан трымала цвёрда, Каб гонар быў і жаніху! » - Так бацька з годнасцю, спаважна Размову хітрую павёў І «гарай» з бутлі учарашняй Напоўніў шклянкі да краёў. «Дапусцім, нават і па п'янцы, Але ж было, зяцёк, было! Давай асушым, брат, па шклянцы, Каб сумляванне не ўзяло! На шчасце гэта неспадзеўка - Адно патрэбна ўразумець. Ты паглядзі, якая дзеўка, Якую жонку будзеш мець! На ўсе шаснаццаць - гаспадыня: І ткаць - сама, і шыць, і мыць. І ўжо бітком набіта скрыня - Пасаг дадзім - як мае быць!.. » Тым часам, седзячы на ложку, Гілена хліпаць пачала - Усё мацней, мацней патрошку І Тэклі жару паддала: «Ты што ж? Зрабіўшы дзеўцы псуту, Як той пранцузкі кавалер... Каму ж яе цяпер падсуну? Хто ж возьме гэткую цяпер?.. » Сцяпан, не бачачы нічога І як не чуючы зусім, Ужо рвануўся да парога, Як раптам - Юзік перад ім. » «Мне ўсё вядома. Не гарачыся, калі ласка, І ад Гілены - не ўцякай. Падумай сам: бацькі сягоння ж У камітэт напішуць ліст - З кансерваторыі пагоняць, І з камсамола паляціш... » «Ты што - смяешся? » «Зусім сур'ёзна, галубок! » - сказаў Сцяпан пагрозна Ды так, што той - адразу ўбок. Сцяпан піхнуў рукою дзверы, Не зачыніўшы за сабой, - І са двара, як ад халеры, Панёсся вулачкай крывой. У лесе толькі, ля рачулкі, Спыніўся, лоб вадой абдаў, Пачуў у скронях стукат гулкі - І ўрэшце сэрцу волю даў. Не сутрымаў усхліпу-плачу - Папёрлі слёзы з глыбіні. «Каму і як я растлумачу, Што тут няма маёй віны? А можа, толькі папужалі - І не пашлюць у Мінск пісьма? Тады ўтаіць усё ад Алі? А як дазнаецца сама? Не, лепей ёй сказаць адкрыта, Што ў гэткі трапіў пераплёт... » Аж задыхаўся ён ад крыўды І кляў увесь Гіленін род. Адступленне другое - іранічнае Даруй, чытач, я захапіўся Ідэяй, думкамі, людзьмі І на метафары забыўся - На сэнс пісання, чорт вазьмі! Перапыніся на хвіліну Сачыць за лёсам і жыццём, А я хоць парачку падкіну Метафар, злоўленых жыўцом. А то ізноў мой строгі крытык У нос сярдзіта засапе - І затрымчу я аж да лытак, І стане мне не па сабе. Як быццам гэткі ўжо я зломак, Што не магу, на модны ўзор, Падзавастрыць танчэй аловак Гуллівай выдумкі лязом. Яшчэ ж і слоў арыгінальных Хоць колькі мушу я ўтварыць, - Цяпер жа вельмі непахвальна Даступнай мовай гаварыць! Каб з тымі докамі зраўняцца І заслужыць іх пахвалу - Хоць раз мне трэба пастарацца Надзець штаны праз галаву! Ці ўверх нагамі на далонях Прайсці пргллюдна па дварэ, Як мой адзін стары знаёмы, Калі паўлітра абярэ. Бо ўжо той самы крытык мондры Не раз выносіў мне прысуд, Як эстэтычна-творчай контры, І смачна клаў мой верш на зуб. Ну, што ж, каб «гладкім» ці яшчэ як Ён не кляйміў маё пісьмо, Растрыбушу страфу ушчэнт я, Адкіну прэч памер-вязьмо, Такіх зігзагаў наскладаю, Такі ўчыню над словам гвалт, Так паэтычна наскандалю, Каб густ здаровы - напавал! Каб ты, чытач, аж разжалобіў Сябе ад крыўды і віны: «Ані радка не расшалопаў: Які ж я цёмны і дурны!.. » Жартую гэта я, канешна, Ты мне іронію прабач - Тым больш што мне зусім не смешна, Не да забавы мне, чытач. Хай буду збэшчаны і скляты, А свой радок, якім не лгу, На рагазлівы і дзяркаты Не прамяняю: не магу! У нас дзяркатых больш чым досыць, А мне не выпаў рэдкі дар: Ні шапялявіць, ні гундосіць, Ні заікацца - бог не даў. Ды і нашто ён гэткі ў вершы І гукаў збег і сказаў стык, Каб, потырч носам паляцеўшы, Чытач зламаў сабе язык? І да спакуснага верлібра Не дарасці ніколі мне, Якога часам без паўлітра І д'ябал сам не праглыне. Цяпер у модзе арытмія. На тузаніне, на рыўках, Яе сумбурная стыхія Сям-там пануе і ў радках. Ну, што ж: вялікі свет парнаскі! А мне й на гэты раз, браткі, Слугуе ямб - тутэйшы, наскі, Рухомы, гібкі, трапяткі. Яшчэ адной успышкай ямба - Апошняй, можа - пасвячу, Каб, нібы казачная лямпа, Адкрыў мне скарб, які хачу: Дзівосны скарб - душу людскую, Дзе выспявае праўда-боль У праўду-радасць, - пра якую Мы прагнем ведаць як найбольш. Разлад За ўсё жыццё падобнай ганьбы - Перад самім сабой - не знаў Сцяпан Вячорка. «Лепш няхай бы Я ў гэны вечар там сканаў!.. » Яго з агіды калаціла, Што ў гэткі пляснуўся ён бруд. Аднак жа духу не хапіла Пачуць Альжбецін суд-прысуд. Яна спытала пры сустрэчы: «Ці добра з'ездзіў? » І ёй здалося, быццам нечым Сцяпан прыгнечаны ў душы. Адкрыты, шчыры па натуры Зрабіўся штось негаваркі, Якісь разгублены, пануры, Наогул - «нейкі не такі». Не без трывогі падступала Яна да хлопца - раз і два: - З табою, Сцёпа, нешта стала? Маўчыш парою, як трава... Быў кожны дзень яму, як момант - Як той замёрлы страшны міг Між бліскавіцаю і громам, Калі ты ўвесь - напяты слых. Але міналі дні і тыдні - Яго ніхто не выклікаў, Каб суд вяршыць над ім агідны, Што ён дзяўчыну ашукаў. Сцяпан патроху стаў вяртацца У свой ранейшы стан-настрой: У педвучылішчы на танцах Ізноў дзяўчат здзіўляць ігрой, Хадзіць з Альжбетай у любімы Садок ля Свіслачы-ракі, Дзе ў вечар шыза-галубіны Рука не просіцца з рукі... Адно, што кепска: з той падзеі, З тых дат, адносіны між ім І Бэнсем рэзка ўхаладзелі - Сцяпан адчуў яго чужым. Ён успрыняў тады як здраду Яго параду «не ўцякаць». І ён сказаў без далікацтва: «Прадаў мяне ты з галавой - І я прашу не заікацца, Што мы сябры былі з табой... » А тут яшчэ, на зайздрасць Бэнсю, Які чарнеў ад «творчых мук», Вячорка склаў такую песню, Што нават выдрукаваў друк. Амбітны Юзік ад здзіўлення Не мог ачомацца ніяк. Яго душу пачаў з карэння Тачыць суперніцтва чарвяк. Самаўлюбёнага без меры Азлобіў сябраў поспех-плён. Не, Бэнсь ніколі не паверыць, Што нехта здольны больш, чым ён. А ўранку з пошты атрымала За смерць страшнейшае пісьмо. Якісьці аўтар ананімны У трох радках паведамляў: «Разіня! Сцёпа твой любімы Гілене пуза нагуляў! Калі не верыш, то праедзься У вёску Доўгія Брады, Дзе выступаў ён у канцэрце І волю даў сабе тады... » Як непрытомная чытала Яна забойчыя радкі. «Дык вось чаму ён, - прыгадала, - Вярнуўся нейкі не такі!.. » Пасля схапілася за сэрца І, закрычаўшы нема «о-ой! », Нібы падсечанае дрэўца, Упала ніц на ложак свой. І ні адной душы ў пакоі - Ані адной з яе дзяўчат, Каб хоць бы словам супакоіць Ці хоць бы побач памаўчаць. Яна нямела, абмірала І, як у трызненні, у сне, Адно бясконца паўтарала: «Забіў ты, Сцёпачка, мяне!.. » Слоў не знаходзіла Альжбета. Ты - мой свяцейшы за святых? А тое ўсё, што мы... Пра што так марыла я ўпотай - Аж калацілася не раз?.. Дык тое ўсё было няпраўдай? Ты прытвараўся і хлусіў?.. У сэрцы, высцюдзеным здрадай, Гадзюку чорную насіў?.. » Зусім знясіленая горам, Ад слёз знямогшыся, ад мук, Яна ляжала дзіцем хворым І - не азвалася на стук. Хаця на гэты стук заўсёды Улёт ляцела да дзвярэй, Каб родны твар, пагляд вясёлы За імі ўбачыць найскарэй. » - шапталі губы. Хай прэч ідзе, а не ў пакой!.. » А ён яшчэ пастукаў тройчы. На дзверыну націснуў трохі, І - адчынілася яна. Спытаўся голасна: - Хто дома? » Зайшоў і ўбачыў: нерухома Альжбета страшная ляжыць. Сцяпан жахнуўся, крыкнуў: - Аля! Падбег да ложка: - Што з табой?.. Адно смыкнуўся ў вуснах боль. Глядзіць, не міргаючы нават. А што ў вачах - не зразумець: Пагарда? Адчуў: па целе ўсім, як хваля, Трывога - жарам да вачэй. Яго здагадка паласнула - Аж адступіў назад на крок. Альжбета моўчкі працягнула Яму скамечаны лісток. Ён прачытаў, і горкі посмех Скрывіў яго прыгожы твар. «Ну, вось і ў Бэнся творчы поспех! Якраз у дыхавіцу ўдар!.. » Шпурнуў на стол лісток паскудны, Прысеў на ложак, у нагах. Ну й гад жа - Юзік, ну і гад! Яго пісьмо - паклёп, не болей, А ты паверыла яму... Альжбета выдавіла з болем: - Калі паклёп, тады чаму... Нібы апушчаны ў ваду?.. Настрой быў вельмі кепскі: Я ледзь не трапіў у бяду... Яна глядзіць - жывая ледзьве: «Ну, гавары ж ты, гавары!.. » - Там баба - хітрая, як ведзьма, І ёй да пары - псюк стары. Нічога з гэтага не выйшла - Мяне ў пятлю не заманіць. Але ў душу наклалі бруду - Такога бруду, што, відаць, Усё жыццё выплёўваць буду. І ўсё жыццё сябе караць. Яна глядзела і чакала: «А што далей? » - Мяне наіўнасць ашукала: Я дрэнна ведаю людзей. У іх там, знаеш, самагонка - Як звер: кладуць у брагу штось. А я ў напітку гэтым тонка Не разбіраюся... Так, што і памяць адняло... Яна глядзіць - нібы завісла Над прорвай: «Потым... » - Прачнуўся ўранку, ну, а збоку - Пачвара гэная... Альжбета ўпрогалас глыбока Паветра ўхліпнула ў сябе. І закрычала: - Значыць, праўда! Дык праўда ўсё ж, а не паклёп!.. Ёй бы варта Пусціць за гэта кулю ў лоб! Ды ты вар'ятка, Калі паверыла ў абман!.. Ты і пачаў, відаць, з памылкі, Калі ўнушыў сабе, што я... Не, кошка брудная з памыйкі - Вось муза творчая твая!.. Сцяпан, бы ўджалены, адразу Падскочыў з ложка. Такой зняважлівай абразы Ён ад Альжбеты не чакаў. Тады - нічому Не веру й я... Праз месяц, кінуўшы вучобу, Вячорка з'ехаў на Алтай. Магчыма б, ён свой пыл і ўмерыў, Калі б не ўбачыў неяк сам, Як з Аляй вечарам па скверы Хадзіў-гуляў якісь курсант. А да таго ж камсорг Асьмінка Сказаў, па дружбе, пад сакрэт, Што паступіла ананімка У камсамольскі камітэт. Нібыта ён, Сцяпан Вячорка, Дзяўчыну ў вёсцы збэсціў дзесь, І будзе шумная «праборка» - На калектыў студэнцкі ўвесь! Вось толькі вернецца аднекуль З камандзіроўкі сакратар... «Не, я цярпець не стану здзеку, Памру - не дам пляваць у твар! Пачнём свой лёс каваць нанова. Пасля - пабачым, паглядзім. Урэшце, з гэткай установай На свеце горад не адзін. Часова прыйдзецца расстацца З гарачай мараю сваёй... » А што рабіць? Жыццё паўсюдна б'е бруёй. Сама рэальнасць падказала: Быў пяцьдзесят чацвёрты год - І моладзь з мінскага вакзала Штотыдзень брала шлях на ўсход, У край аблогаў нечапаных, У Казахстан і на Алтай - Каб небывалы, нечуваны Спячы цалінны каравай. Туды, туды - увага, сіла, І грошы-сродкі ўсе - туды, Каб цаліна ускаласіла На незлічоныя пуды. Уся, здавалася, краіна Надзеяй новай зажыла, - На ўсе лады загаманіла, На ўсе акорды загула, Ад уяўлення, што за зерне У свірны прыйдзе, хлеб які! На ўзвеях часу Сцяпан удзень хадзіў цяслярыць - Дамы цаліннікам стаўляць, А вечарамі, каб памарыць, Вымаў баян, садзіўся граць. І з першай нотай, як на крылах, Ён пераносіўся туды, Адкуль яго пагнала крыўда - Як птушку ў вырай халады. Ад смутку-горычы, бывала, Шаптаў: «Пашлю я ўсё ж пісьмо!.. » Ды крыўда мову адымала, Сціскала дых, нібы ярмо. «Калі яна цяпер не можа Мне веры даць, як чалавек, - Куды ж пускацца ў падарожжа На ўсё жыццё, на цэлы век? Ах, хай пакрые зелень бросні Усё, што марна ўспамінаць! Не першы я і не апошні, Каму з такога пачынаць... » А йграў ён так, што досыць скора Яго прызванню «далі ход»: Ён маладым саўгасным хорам Стаў кіраваць у той жа год. І хор аднойчы, каб паднесці Тутэйшай публіцы сюрпрыз, Пачаў канцэрт з «Цаліннай песні» Кіраўніка. І спеў на «біс! Такі быў поспех неспадзеўны, Такі грымеў авацый шквал, Што кампазітар самадзейны Пачуўся п'яным без пітва. І ўпершыню падумаў: шчасця На свеце большага няма, Чым да людской душы дапасці, Каб засвяцілася яна. Тым часам песня-навасёлка Пайшла гуляць па цаліне. І схамянуўся нейк Вячорка: «А ўсё ж вучыцца трэба мне!.. » Адпрацаваўшы год як цесля - Сякеркай, гэблікам, пілой, Сказаў: «Давай, таварыш песня, Да справы вернемся былой: Ізноў засядзем за вучобу - Каб не ўпусціць урочны час. Даверымся на спробу Маскве: авось ды прыме нас!.. Не сам сабой - а з маладзіцай: Як паўнапраўны сем'янін. Музфонд кватэркай забяспечыў - Жыві ды радуйся, маўляў! На жаль, у шчасці чалавечым Ён усё больш і больш губляў. Яго прыгожанькая Феня, Якую ён лічыў, сляпак, Сваёй чароўнай, добрай феяй, - Да грошай выявіла смак. Пакуль не стала «палавінай», Не бачыў ён за дымкай чар, Як прагна Фенечка лавіла Усякі сказ пра ганарар. Датуль - зусім другое пела, Пад ручку ходзячы ў кіно: Усё пра Баха ды Шапэна, Усё пра Грыга ды Гуно. Цяпер адкрылася: ад Фені Нямнога можа ён чакаць. Ва ўсякім разе - аб натхненні Забыцца трэба і маўчаць. Яго турбот, пакут і болю, Яго трывог, надзей і мар Ёй не прыняць душой Ніколі: Не дадзен гэтакі ёй дар. А больш за ўсё ёй грызла сэрца - Ніяк уцяміць не магла: Чаго ён так у Мінск ірвецца З яе сталічнага жытла? Ніякі довад, што для творцы Навек пакінуць родны край - Усё адно што і памёрці, - Не пераконваў - хоць канай! З вялікім лямантам-скандалам Усё ж паехала за ім - І яшчэ больш увішна стала Яго жыццё драбніць сваім. І пацягнуўся быт бясконцы! Сцяпан мірыўся, колькі мог, Што аднадумца-друга ў жонцы Яму не даў скупеча-бог. Цяжэй было змірыцца з іншым: Ён учарнеў ад адкрыцця, Што Феня нават з усявышнім Прыдбаць не здолее дзіця. Прысуд быў болей чым жахлівы: «Ну вось і ўсё! Да скону дзён - І ў шчасці будзеш нешчаслівы, І ў славе будзеш не славён... » Тым часам шмат і ўчэпна вельмі Пачаў ён думаць тут аб тым, Як трэба мужна і сумленна Шукаць свой голас, свой матыў. Папраўдзе, гэтаму спрыяла Сяброўства з дзедам Гарбылём, Што ў ціхай хатцы бліз вакзала Век дажываў свой бабылём. Стары скрыпач і кампазітар Быў не пусты - ідэйны дзед, І праз ідэйнасць, як праз сіта, Перасяваў мастацкі свет. Людзей ён ведаў адмыслова, І бачыў кожнага наскрозь, І вызначаў беспамылкова, Чаго ты варт і што ты ёсць. Ці ты музыка з ласкі божай І для цябе твой дар - твой крыж, Ці - дзеля сытасці і грошай Людзей забаўкамі чмурыш? Ці ты турбуешся, каб песня Ішла з глыбокай глыбіні, Ці як мага падрэзаць пнешся Яе жывыя карані? На гэты конт было карысна Сцяпану браць у дзеда ўрок. » - катэгарычна Сціскаў ён востры кулачок. «Каб песню, вартую народа, На поўны голас шчыра спець - Што трэба творцу? Радзіму ў сэрцы трэба мець! Каб кожны дзень твой быў узлётам Увысь, за звыклы небакрай - З яе высокім ладам-лёсам Ты ўласнай песні лад звярай! Памры - не дай сабе пад крылы Падвесіць фальшу страшны груз, Што з-пад нябёс на дол абрыне Тваю душу - у гразь і бруд!.. » Так гаварыў стары музыка, Яго з увагай слухаў госць, І пакрысе між імі ўзнікла Накшталт ідэйнай змычкі штось. Сцяпан любіў бываць у дзеда. Гарбыль звычайна даставаў Набор фарфоравы з буфета І госця кавай частаваў. У знак павагі, для вітання. Перад гаворкай - на зачын. Аднойчы дзед неспадзявана Ушчаў размову пра жанчын. Вячорка здзіўлены быў трохі, Што жонак шмат каго з калег Гарбыль пад суд падводзіў строгі За іх адзін вялікі грэх. «Да грошай прагныя страшэнна. Штодзень тармосяць мужыкоў: Давай! Паўвека ўжо я назіраю Пра гэта зло не піша друк! Абы хто з іх успыхнуў ярка Свячэннем ноты ці радка - Ураз падлезе хітраванка І забрытае прастака! Ён ні спагады, ні падмогі Не будзе мець да скону дзён. Каму кладзе свой дар пад ногі - Не разумее, ахламон!.. І не заўважыць, не адчуе, Як з небам повязь абарве - Пад дудку злыдня затанцуе, У дружбе з д'яблам зажыве... » Сцяпан тым разам ад старога Пайшоў з цяжарам у грудзях. «Ну, а які мяне самога Чакае ў будучыні шлях? І чым закончу я нарэшце? Няўжо вось гэта мой і лёс - Да скону з Фенечкай ва ўпрэжцы Цягнуць паныла грузны воз? І дзесь на рытвінах-калдобах, Як той знямоглы конь стары, Аднойчы рухнуць у аглоблях - Задраць капыцце без пары?.. » Тым часам цешча, мама Фені, Раптоўна сталася ўдавой, І Феня ў моцным задуменні Ізноў затрызніла Масквой. Трохпакаёвая кватэра Каля Садовага кальца - Жыла ў яе душы, як вера, Якой не здрадзіць да канца. «Паеду, - Феня заявіла, - Пабуду ў мамы нейкі час... » Праз дзень, аднак жа, прыкаціла З рашэннем цвёрдым, як указ. «Дык вось табе, Сцяпан, умова: Або - пярэбары ў Маскву, Або - развод. Бо ўсё вісіць на валаску... » Ён зразумеў без тлумачэння Яе жаданых думак ход. Сабе сказаў: «Канец мучэння! » А ёй: «Развод, - сказаў, - развод! » Адступленне трэцяе - гістарычнае Мой край, мой рай бульбяна-жытны! Як спеў матулі - старажытны, Як песня любай - малады! Акіну шлях твой думкай-вокам З вяршыні сённяшняга дня: Якая далеч да вытокаў! Які прасцяг і глыбіня! Мы шмат і ведаем і помнім Падзей, раскрытых да драбніц. Але твой лёс і сёння повен Неразгаданых таямніц. Як падлічыў адзін статыстык, Дык на прасторах на тваіх Калісь было не менш ста тысяч Магільных насыпаў старых. Хоць часу плынь і размывала Гарбы крутыя тых капцоў, - Яшчэ іх высіцца нямала, Прыбраных зеленню кустоў. А што яны хаваюць-тояць - Твае магілы-курганы? І як пачуць нам продкаў споведзь? І як у іх заглянуць сны? Даваць парады не бяруся, А толькі ведаю адно: Калі ў мінуласць Беларусі Прасекчы добрае акно. І паглядзець на ўсё вачыма, Не замутнёнымі яшчэ - Не раз і гордасць дойме шчыра, Не раз і болем апячэ. І будзе думацца: які ты - Яшчэ ў прадаўнія часы - Быў, любы краю, знакаміты Майстрамі-творцамі красы! Якіх ты меў на зайздрасць свету І цесляроў, і маляроў, І летапісцаў, і паэтаў, І музыкантаў-дудароў! Якой асветай і культурай Твае здзіўлялі гарады - Не толькі Полацак ці Тураў, А й Друцак, зніклы назаўжды! І будзе думацца: чаму ж ты Не змог далей свой весці лад? Калі - пад цяжкім гнётам змусты - Пайшоў твой лёс на заняпад? Калі Ўладзімір завалодаў Сталіцай племя крывічоў І ўсмерціў князя Рагвалода Пад скрыжавальны звон мячоў? Ці пачалася крыўда-ганьба І над душою здзек-прыгон, Калі нямудры князь Ягайла Паквапна сеў на польскі трон? І будзе думацца: адкуль жа Набраў ты моцы, сіл жыцця, Каб уваскрэснуць зноў і мужна Паўстаць амаль што з небыцця? Каб, як дзівосная праява Народнай волі векавой, І Беларуская дзяржава На сонца сцяг раўняла свой. Мы бога не прасілі Узяць спагадна пад крыло. Адзінства з доляю Расіі Зарукай росквіту было. Сама гісторыя вучыла: Шануй, народзе, і цані - Усё, што поіць-жывіць шчыра Тваёй свабоды карані! Шануй душу сваю, народзе, І ўласнай тшмяці не траць, Каб у нязведанай дарозе Ахвярай хуткасці не стаць! Вучы дзяцей яшчэ з пялёнак: Каб не скаціцца пад адхон - Хай з курганоў тваіх зялёных Бяруць у заўтрае разгон. Хай пачынаюць думкай-марай Ад тога болю, што прарос Пад сінявой тваёй бясхмарнай Напевам сосен і бяроз, Ад гэных зорак прамяністых, Што й позна ўноч і рана ўрань - Гараць, гараць на абелісках - Куды ні глянь, куды ні глянь!.. Бацькоўскі кут У край бацькоў, у кут свой родны Сцяпан прыехаў раніцой, Калі сады і агароды Яшчэ свяціліся расой. Напэўна, згледзеў хтось увішны І абвясціў, што едзе госць, Бо сустракаць да весніц выйшлі І Лёдзя з Вінькам, і Антось, І Анця з гуртам белабрысых Малых сваіх «тамашанят» Як па ўнаследаваных рысах назваў іх Лёкса, бабін брат. А ўсіх паперадзе - матуля, З хусцінкай - слёзы выціраць. Сэрцам чула, Што ты прыедзеш гэты раз!.. Расцалаваўшыся з усімі, Госць зноў да маці падышоў, У вочы глянуў, што расілі І вымаўлялі ўсё без слоў. І сам заморгаў неспадзеўкі, І пад руку пяшчотна ўзяў. У хаце ўбачыў і Мікіту - Сядзеў пры пляшцы за сталом І Тамашову «акавіту» Пускаў па поўнай - сакалом. Крыху сумеўся пры Сцяпане: - Я тут... Пагаварыўшы цёпла з маці, З братамі, з Лёдзяй і раднёй, Сцяпан не стаў тырчэць у хаце, Таміцца тлумнай мітуснёй. Каб не ўшчуваць сябе дакорам, Рашыў на могілкі схадзіць - У той сасняк, на той пагорак, Дзе многа ўжо з іх роду спіць. Яшчэ прапрадзедаў вадзіла Дарожка бітая туды, Каб разумелі, што радзіма - Не толькі дом, а і клады. Па просьбе брата, Лёдзя спрытна Зайшла ў гародчык пад акном - Букет вяргінь яму настрыгла, Што палымнеліся агнём. І ён падаўся загуменнем, Цераз аселіцу, кусты, - Туды, дзе ў сонечных праменнях Сасняк кудлаціўся густы. Сцяпан ішоў няспешным крокам Ускрай высокай збажыны. Наўкол стаяў вясёлы строкат - Купалле гралі цвыркуны. А што ж замоўклі ўраз? Над полем Нястрымны вецер шугануў. Сцяпан спыніўся: неспакоем Віхурна-рэзкі шквал дыхнуў. Раптоўна моцна пацямнела, Патухла далеч перад ім. Як азірнуўся - на паўнеба Сцяной нясецца буры дым. » І - зразумеў: не дым нясецца - Тарфяны пыл сцяной ляціць! Ў твар ударыла, як прыскам, І вочы засціла імглой. Да неба сёмага вятрыска Зямлю уздыбіў над зямлёй. Сцяпан стаяў, працяты болем, Глядзеў, бяссільны, хоць заплач, Як грозны дух нясе над полем Сарваны з долаў плодны пласт. Зямля ляціць у небе пылам, Ляціць, імчыцца ўдалячынь, Дзесь ападзе за небасхілам - І не вярнуць яе нічым! За сотні год на гэтым месцы Не нарасце яна цяпер, І ўжо ніхто тут не наесца - Ні чалавек, ні птах, ні звер! Пясок аголіцца ды камень - Бясплодны, мёртвы мінерал. Твой люд цябе вякамі Бярог, любіў - не памірай! І дзень і ноч гатоў маліцца Я за здароўе за тваё. Тут патрэбен Разумны, рупны гаспадар, Каб не ляцеў, не слаўся небам, Як дым, жыцця прыродны дар. Калі так весці асушэнне - Пустыняй зробіцца разлог!.. » Сцяпан ішоў - і суцяшэння Для горкіх дум знайсці не мог. Успомніў гутаркі і спрэчкі З меліяратарам адным - Не з тым, што сам раўняе рэчкі, А - што загад дае другім. «Таму ты працу нашу хаіш, - Кіпеў вучоны-інжынер, - Што па натуры сам архаік І непапраўны старавер! Твая бяда, што ты не здольны Пераступіць якісь парог, Каб навізну прыняць бязбольна, І мне шкада цябе, дальбог!.. » Сцяпан на момант прыпыніўся, Абвёў паглядам шыр-прастор. «Эгэй, мой кут, як ты змяніўся! Стаў роўны й гладкі - нібы стол. Дзе хмыз кусціўся нізкарослы, Ляжаў-гібеў гадзючы рай, - Там бульбы цягнуцца барозны Амаль па самы небакрай. Дзе буй гарбеў, капыццем збіты, Як бубен, голы, - там наўсцяж, Бы хвалі мора, ходзіць жыта Напорнай сілаю жыцця. І ты не вер яму, зямля! Мне проста вельмі не ўсё роўна, Што потым будзе тут - пасля! Пасля мяне - праз трыццаць - сорак, Праз сто і тысячу гадоў: Ці не дагоніць ганьба-сорам І там - пакладзенага ў дол? Не вер, што марна ў спрэчку лезу, І не спяшайся асудзіць: Маўляў, таварыш ад прагрэсу Рашыў цябе адгарадзіць. Ты рвешся ў сонечнае заўтра, Каб больш дрыгвою не драмаць, А нейкі скептык-кансерватар Разгон твой сіліцца стрымаць. Ну, што ты, родная! Не рушу Павек з жыццём наперакос. Але каб жыць - я ведаць мушу: Які далей твой будзе лёс? Ніхто так, можа, не жадае, Як я - каб гожай ты была, Каб, як нявеста маладая, Вясновай квеценню цвіла. Таму й гляджу, амаль са страхам, Тваіх улонняў кроўны сын, Як ты нясешся пылам-прахам, Да неба ўзнятая з нізін. Яшчэ ж я думаю з трывогай: А ці не выветрыцца так З тваёй душы, як торф з аблогаў, Уласнай долі вечны знак? Няўжо, змяніўшы воблік, Ты гэтак зменішся душой, Што гэтых самых змен паводле Мне станеш цёткаю чужой? Я ў тваёй шчаслівай долі Знайшоў свой лёс - і для мяне Чужой не будзеш ты ніколі: І ў самай новай навізне! Усё, за што табе пашану Складаюць людзі пакрысе, - Яшчэ мацней цаніць я стану, На службе праўдзе і красе!.. » У гэткіх думках, непаспешна, Ён узышоў на верх гары, Дзе колісь леглі ўпобач, цесна, Магілы брата і сястры. Дух перавёўшы, парасторкаў Вяргіні ў слоікі з вадой І, нібы сцень, замёр Вячорка - Сам-насам з горкаю журбой. Глядзеў на ўпраўленыя ў мармур Авалы з воблікамі тых, З кім столькі год - з калыскі, змалу - Хадзіў па сцежачках адных. З кім разам рос і гадаваўся, З адной агульнай міскі еў, Адною коўдрай накрываўся, Адны і тыя ж песні пеў. Сястра Крыстына, Крыся, Крысця, Была пяршаначка ў сям'і. І ў горад першая калісьці Пайшла - на хлеб не ад зямлі. Пайшла - каб дома гурт паменшаў Хоць на адзін галодны рот. Быў першы Пасляваенны, мірны год. Яшчэ ў дварэ іх - пуста й гола. І - голад, голад, люты голад - Як самы страшны след вайны. Той год ва ўдовае Анэлі, Суседкі іхняй, дзве дачкі - Блізняткі - спухлі, пасінелі І згаслі ўраз, як светлячкі. Вячорка помніў тое ранне, Як маці з ім за край сяла, Аж за крыжацкае курганне Крыстыну з дому правяла. Цвірчэлі жаўраначкі ў высі, Адталым дыхала зямля. А маці ўсё ўнушала Крысі: - Цярпі - і звыкнешся пасля. Старайся быць у дружбе з цёткай. І не пярэч ні ў чым, глядзі. Ну, мы ўжо вернемся са Сцёпкам, А ты, дачушачка, ідзі!.. Крыстыну к сэрцу прыгарнула, Абцалавала шчокі, лоб, На добры час - перажагнула, А слёзы - сыпяцца, як боб... І горад бедна жыў, а ўсё-ткі Меў хлеба кус на едака. Спярша з паўгода Крыся ў цёткі За харч глядзела хлапчука. Пасля, прыблізна год з паловай, Пакуль наелася ў адвал, Яна ў бальніцы, у сталовай, Цягала з кашай «катафалк». Паднос цягала на калёсцах, А «катафалкам» абазваў Прыдумшчык смеху дзядзька Лёкса, Калі ў бальніцы пабываў. За дабрыню, што ў вочы біла, За спрыт-старанне памагчы - Бальніца Крысцю палюбіла: І ўся абслуга, і ўрачы. Тады ж якаясьці дакторка, Спагаду ўмеючы цаніць, Рашыла з Крысцяю Вячоркай Свайго пляменніка жаніць. Пляменнік гэны, Зэлік Лазнер, Ужо не надта малады, Рабіў цырульнікам пры лазні У тыя бедныя гады. Быў вельмі сціплым чалавекам, Нячысты грош не ліп к яму, І цётка Роха недарэкам Лічыла Зэліка таму. Ён жыў з пакутна хворай маці Ва ўласным доміку старым. Ці шмат памог там цётчын націск - Але сышлася Крысця з ім. І дваццаць год жылі бязбедна, З дзіцячай верай у дабро, Пакуль хвароба непрыкметна Не падтачыла ёй нутро. Сцяпан успомніў, як ён крочыў У дзень расстання за труной, Як засцілала з жалю вочы Гарачай ліпкаю імглой. Мароз быў - вейкі ледзянелі. Дзень стыў у срэбраным сяйве. Адно лісточкі зелянелі На плацці крэпавым яе. Грузавічок на сцёртых колах Пад горку браўся ледзьве-ледзь. Хоць ёй не страшны ўжо быў холад - Без слёз няўсцерп было глядзець. Пасля Сцяпану тройчы запар Адзін і той жа сніўся сон: Пад гэтай вось сасной разгатай Наўзрыд галосіць-плача ён. Галосіць ён, а голас нейкі - Як незнаёмы, як не свой: - А мой лісточак ты драбненькі, А зелянюсенькі ты мой!.. На гэтым голас абрываўся - Як бы стрыманы пры людзях, І ўсякі раз ён прачынаўся З цяжарам страшным у грудзях. Садзіўся ў ложку ці на лаве І, як малы ў былыя дні, Ужо не ў сне, а ў шчырай яве Ад плачу тросся ў цішыні... А цераз год не стала й брата - Яго найлюбага з братоў. Была такой жахлівай страта - Што злёг, вярнуўшыся з кладоў. І зноў - пакутны. І зноў - не раз сасніў, не два... Ставок за вёскай цёплы, мутны, І ў ім - шчаслівая дзятва. І Лёнік, брат, крыху старэйшы, З усімі цешыцца ў вадзе. А ён - каменьчыкамі, жэўжык, Абстрэл іх з берага вядзе. Вядома - толькі каб спалохаць. Ды, на бяду, зрабіў пралік: Каменьчык трапіў брату ў локаць, І ён пачуў нямоцны ўскрык. Магла б услед настаць адплата, А брат не выйшаў і з вады, Стаіць на водмелі і плача - Як храпак, белы і худы. Дагэтуль плача несціхана У снах ягоных па начах - І гэта мучае Сцяпана, І на душу наводзіць страх. «Няўжо я мог так правініцца, Так нечым скрыўдзіць у бядзе, Што іншы мне ён не прысніцца, А толькі - плачучы ў вадзе? Няхай бы ён тады пагнаўся, Злавіў і добра мне натоўк! Чаму, чаму навек застаўся Неадквітаным гэны доўг?.. » Стаяў Вячорка пад сасною І скрушна-горка шкадаваў, Што рэдка бачыўся з сястрою, Гадамі ў брата не бываў. Не з роднай хаты адляцелі Іх душы - з клетак гарадскіх, Яны ж абое захацелі, Каб тут у дол паклалі іх. Сцяпан акінуў вокам далі - Бары, палі, лугі, сады... «А мелі розум, што абралі На супачын свае клады! Мясціна - слаўная на зайздрасць. Сюды - не сорам з «кірмашу»... Ну, што ж, вярнуся ў хату зараз - Скажу таксама Тамашу: Калі памру - абавязкова Вязі мяне ў бацькоўскі край І тут, на могілках вясковых, У родным доле пахавай. Скажу: уваж і не пакрыўдзі - Не пахавай, браточак, там, Куды на свежы насып прыйдзе Украсці кветкі п'яны хам. Тут не рабуюць марадзёры Слязамі зрошаных магіл. Паклон прынёсшы ў смутку-горы, Тут не надломваюць вяргінь... » - Ці не Стафан, каб не змыліцца, Прыйшоў з памінкам на пагост?.. Вячорка ўздрыгнуў: на сцяжынцы - Стары з кійком. Ну, так, той самы Дрозд Валента - Сухенькі, згорблены дзядок, Што кожны год, як прыйдзе лета, Малечу кліча ў свой садок. І надзяляе ўсіх удоваль Духмяна-спелай смакатой. Яго ў суровы час нядоля Навек зрабіла сіратой. Сыноў абодвух, лейтэнантаў, Не дачакаўся дзед з вайны. Ніхто сказаць не можа нават, Дзе пахаваныя яны. Старую ў час блакады ў лесе Схапілі злыдні - і на здзек За белы свет у рабства звезлі, - Там ад пакут і згасла дзесь. Дачку з грудным яшчэ дзіцяцем Тут расстралялі, у барку. У тыя ж дні не стала й зяця - Склаў галаву на Паліку... Адзін застаўся дзед, каб скруху Гадамі няньчыць пад страхой. Сватоў і сваццяў - не паслухаў, Сказаў: «Як-небудзь сам сабой... » Сцяпан узрадваўся старому, Як згадцы светлай у жыцці. Наведаўшыся дому, Сюды няможна не прыйсці... Род звядзецца, Калі магіл не шанаваць... Стары падняў з травы вядзерца: - А я во - з хварбай, маляваць. Дачку ж маю ты знаў, Мальвіну? З дзіцяткам тут іх вечны сон. Вось і прыходжу на магілу. Унь - агарожа між сасон. Сцяпан зазначыў: так маліцца Ідуць у храм дзяды ў гадах: У чыстых чорных нагавіцах, У чаравіках на шнурках, Кашуля сіняя навыпуск, І паясок - па жываце... Што ж, не карэнне драць на выспу... Магілу во гляджу: Прыйду - дзе трохі пахварбую, Папраўлю, кветкі пасаджу. Прасілі ў дом перастарэлых. А што ў тым доме мне рабіць - Сярод такіх, як сам, згрыбелых? За што там вока зачапіць? Я ж тут яшчэ пры дзеле нават: Вяроўкі ўю, пляту кашы. Які б ні быў для рук занятак - Усё ж палёгка для душы. От за адно перажываю, Гнятуся думкаю адной: Што калі дойдзе ўжо да краю - Дам людзям клопату сабой... Сцяпан з Валентам развітаўся І, з пачуццём якойсь віны, Зноў па сцяжынцы ўніз падаўся - Ускрай той самай збажыны. Зноў гралі конікі штосілы, Ды ён не чуў - быў повен дум: «Чаго мы ходзім на магілы? Што нас вядзе пад сосен шум? Ці нейкай сілай таямнічай Жыве ў нас памяць цяжкіх страт? Ці, можа, з гэтакіх пагоркаў Сваё жыццё нам лепш відаць? Свой шлях - у пошуках і ўдачах, У заблуджэннях і грахах? Ці ў гэткі час ясней мы бачым Радзімы-Бацькаўшчыны шлях? Ужо даўно і косці стлелі, Зямлёй зрабіліся даўно, А мы ідзём у прасвятленні Аддаць пашану ўсё адно. А мы ідзём і садзім кветкі І з болем думаем падчас: Ці будуць так нашчадкі-дзеткі Прыходзіць некалі да нас? Чаму ж нам ведаць гэта важна? Таму, што ў вечны супакой Нам не з жыцця сыходзіць страшна, А з добрай памяці людской? Калі б ды так! Калі б ды кожны З маленства думаў, з першых лет: Які - ці светлы, ці прыгожы - Пакіне ў памяці ён след! Вучымся з пагардай На сэнс жыцця глядзець - няўцям, Што жыць адно тады і варта, Калі рабіць дабро людзям. Хоць нават коштам Апошніх сіл, апошніх мук. І не пытай: каму? Рабі - без просьбаў і прынук! І не турбуйся сам, ці глуха Закончыш ты свой круг зямны, Ці - па значэнню і заслугах - З аб'явай: «Доступ да труны... » Чаму ж, таварыш Ненаежац, Так не па-людску ты жывеш? Што семярым спажыць належыць - Адзін бярэш, грабеш, ірвеш? Усё, чым грудзі ты азвончыў, Што нахапаў ты за жыццё, - Усё абсыпецца аднойчы, Як з дрэва восенню лісцё! І толькі неба гляне сумна На «плён» нікчэмнай мітусні, Якой ты гэтак неразумна Ахвяраваў гады і дні. Маўклівы Граніт на нейкай там вярсце... Чаго ж мы ходзім на магілы? Чаго душа баліць няўсцерп?.. » Сцяпан, углыбіўшыся ў думкі, Ішоў па сцежцы, нібы ў сне, І не заўважыў, як ля пунькі Зноў апынуўся на гумне. Глядзіць - Тамаш насустрач раптам. Відаць, ён толькі што з касьбы: У пыле ўся яшчэ апратка І твар ад поту - аж рабы. Ну, як ты тут, браток, кажы! Усяк: і хлеб ем, і каржы. Адгулу нават не прасіў? Дырэктар з просьбай палічыўся б - Я сам... Не можа ўзімку Сылгаць каровіным вачам! Прысядзем, можа, на хвілінку? Ці ты патрэбен вельмі - там? А мы - паспеем, пагамонім: Ты ж мо прыехаў не на дзень?.. Сустрэча Пакуль жанчыны нетаропка Стаўлялі закусь на сталы, Мужчыны ў ценю пад істопкай, Кругляк асвойтаўшы стары, Пускалі дым у асалоду, Вялі гаворку між сабой - І пра ўраджай, і пра пагоду, І пра далёкі Лісабон... Хоць чуўся гурт правамі роўны - Ніхто не лёкай і не пан, - Але як рэдкі госць шаноўны У цэнтры ўвагі быў Сцяпан. Пачуць яго было цікава - Аўтарытэтны ўсё ж зямляк: З начальствам сходзіцца па справах І свет аб'ехаў як-ніяк. Што праўда, сам Вячорка лезці У цэнтр увагі не прывык І быў заўсёды ззаду дзесьці На фотаздымках групавых. Як чалавек не без амбіцый Дырэктар школы Крутарог Хацеў павесці асабісты «На ўзроўні госця» дыялог. Вячорка строс з цыгаркі попел: - Прыгожа ў вас тут, што й казаць! Вячысты лес, мурожны поплаў - Цаніць бы гэта й шанаваць... Але Вячорка не паддаўся - На іншы выкіраваў лад: - А мы, у гэтым і бяда ўся, Не цэнім свой прыродны клад. Мы часта думаем: вось недзе! Вось там - прырода! Я па зямлі крыху паездзіў - І хлам з душы павытрасаў. Заблуд і прымхаў вымеў смецце, Мне смешна чуць пра нейчы рай: Для ўсіх і кожнага - на свеце Найпрыгажэйшы родны край! Для нас - прыроды болей мілай, Чым беларуская, няма. Яна ж усіх нас надзяліла Душой такою, як сама! То ж у яе натуры - чуласць, Гасціннасць, мяккасць, дабрыня, Гатоўнасць даць табе прытулак - Ці ты чужы, ці ты радня... Рай нейчы хвалім у ахвоту. А вось задумваліся вы, Што ў нас, апроч, бадай, асоту - Няма калючае травы? У нас - ці ў лесе ты, ці ў полі - Садзіся смела, дзе стаіш: Не бойся - сцёгны не паколеш, Як на падушцы, пасядзіш! Я ж быў у тых краях на поўдні, Дзе ўсюды горы навакол. Хадзіў па полі і запомніў: Які няўтульны, жорсткі дол! Над ім у поце людзі гнуцца, А ён на ласку страх скупы: Нідзе ні сесці, ні прыткнуцца - Адны калючкі ды шыпы... А ў нас зямля - якую краску, Якую былку ні сарві - Кладзі да сэрца як лякарства І - здаравей, брат, і жыві! Мы ад зямлі суздром залежым - Як і яна ад нас, людзей. Завошта ж мы яе драпежым - Штораз бяздумней і люцей? Вось вы ўжо ўсе немаладыя - Тут нарадзіліся, раслі: Дзе ручайкі-крынічкі тыя, З якіх калісьці мы пілі? Дзе дзеўся бор на Белых Выспах, Што быў нам домам у вайну? Каму прад'явіць час віну? Дзеля якой вышэйшай мэты Бясцэнны клад жывой вады У акіян мы пром сусветны? Сцяпан, замоўкшы на паўслове, Нагой акурак прыдушыў І зноў адчуў, як крыўдна-злое Штось варухнулася ў душы. Не раз, не раз ужо ўскіпала, Як магма, лютасць у грудзях Ад горкай думы: што прыспала У многіх душах - грамадзян? Чаму яны так неабачна, Не прадчуваючы бяды, Ідуць за глупствам і нахабствам Якога-небудзь Гламазды? Няўжо яны не разумеюць, Што тут яны - гаспадары: Адвеку тут аруць і сеюць І шлюць у свет свае дары! Што ў рэшце рэшт і іх нашчадкам Не дзесь, а ў краі родным жыць - І трэба мець, каб чуцца шчасным, Што шанаваць, чым даражыць!.. А нашай, брат, віны не болей, Як і тваёй, а можа, й менш, Бо ты ж усё-ткі, божай воляй, Дзесь там з уладаю наўзмеж. Напрыклад, я - не растлумачу, Чаму так сталася і як, А толькі многімі ў нас, бачу, Кіруе хэнць «пажыць усмак». На ўсё ядомае ў прыродзе Пайшоў у наступ спажывец - І звер і птах ужо на зводзе, І ў рэчцы рыбіне - канец. Усё наважыў зжэрці, знішчыць - Без сантыментаў, лішніх слоў - Мільёнавокі паляўнічы, Мільёнарукі рыбалоў. Ніхто не мучыцца дакорам, Ніхто не думае пра грэх, І ўжо не стане ягад скора, Звядуцца жолуд і арэх. А з'ездзі ў лес, у гушчу нетраў, І глянь, што робяць грыбнікі: З-за грыба мох на сотні метраў Дзяруць і рыюць, як дзікі! Як бы іх страшны голад гоніць - І трэба грэбці наўзахоп, Усё каб выграбці сягоння, А заўтра - заўтра хоць патоп!.. Што непісьменна - не «вавёрка», А «белка» - тэма на пасля. Цяпер пра іншае гаворка: Чаму драпежнасць узрасла? » - Гаворыць белка хлапчуку». І вось сынок бацькоў нядрэнных На ўсё жыццё запамінаў, Што трэба біць звярка на дрэве, Каб ён зваліўся і сканаў! Не жыць у радасці з ім дружна, Не любавацца і любіць, А біць - бязлітасна, бяздушна, Страляць і біць, страляць і біць! І паспрабуй пасля ў такога Перавярнуць душу інакш!.. Яму, што збег ад аліментаў За восем тысяч вёрст сюды І што, паводле дакументаў, Прайшоў і турмы і суды. Такія вывернуць з карэннем Апошні кусцік на зямлі, Каб атрымаць адно скарэй ім На апахмелку тры рублі... Відаць, мы ўсе папроку варты. Я і мастацтва закрану: Вось быў я неяк у тэатры - Глядзеў камедыю адну. Дык там якісь артыст на сцэне Іграў старога цурбяля І ўсё крычаў, аж пырскаў пенай: «За што любіць цябе, зямля?! » І што жылі мы небагата, І пухлі з голаду парой - Зямля была ў тым вінавата, - Даводзіў бравы дзед-герой. Я слухаў гэта - і, не блазен, А ўсё ж патомны хлебароб, Адчуў, што ён мяне абразіў, І рушыў з залы ў гардэроб. О прастата, ды не святая! Як ты далёка завяла! Падумаць толькі: ён пытае: «За што любіць цябе, зямля? » За што любіць? Во даў задачку для глузда! Відаць, арудуе ў тэатры Таксама добры Гламазда! Калісь дзяды навук не зналі, Але карміцельку-зямлю Ласкава «матухнаю» звалі - Як маці родную сваю... Стамлёна з хаты выйшла Лёдзя, Падсела к Віньку на кругляк: - Напрацавалася - аж годзе! Альжбета Францаўна чамусьці Яшчэ таксама не прыйшла... Сцяпан адчуў, як вена ў вусці Звужацца раптам пачала. У думках сам сабе ўсміхнуўся: «А ты хвалюешся, аднак! Як бы на стрэчу з ёй вярнуўся Той сарамяжлівы юнак. Даўно ўжо зеллем парасло. Вы не захочаце абое І ўспомніць нават, што было... » - А дзе ж Мікіта? І сапраўды, з гумна да гурту Паважна крочыў зводны брат - Не йшоў, а нёс сваю фігурку - Глячок паўнюткі акурат! Ён зранку добра быў паддаўшы - Цадзіў, пакуль не набрыняў. Паспаў на сене, у паддашшы, І мацыён цяпер прыняў. Вінцусь рашыў «душу адвесці» - Увагай швагру «дагадзіць»: - Мікіта Зміцеравіч дзесьці Адзін сызволіў пахадзіць? Мікіта зіркнуў, нібы стрэліў: - А што з табой тут дым глытаць, Калі ўвяздзе такая прэлесь І пасматрэць і падышаць?.. З усёй радні сваёй найболей Ён Вінцуся не паважаў, Бо зразумець не мог ніколі: Сур'ёзна кажа той ці ў жарт? А я ўвесь век жыву ў райцэнтры - Што і ў дзярэўні ўсё адно. Бывае, выйдзеш вутрам з хаты - Так благавухае сярэнь - Аж нос зрываюць араматы! Здаецца б, нюхаў цэлы дзень! Вінцусь тыраду ледзь даслухаў: - А я на гэта вам скажу: Народ не цэніць благавухаў - Ён любіць водар сенажу!.. Сёй-той ухмылку сцёр на вуснах, Мікіта ж глянуў на радню: - Ты прыдзяржы язык распусны - Прывык плявузгаць ерунду!.. Крыху няёмка стала Лёдзі - Аж злосць мільгнула на губе: - Ну, муж, калі б не пры народзе - Ой, благавухнула б табе!.. Агульны смех з яе пагрозы І жартаў-рэплік цэлы рой - Знялі канфлікт, амаль сур'ёзны, Пераламалі ўраз настрой. Каб як лягчэй астатак часу Счакалі госці на двары: - Прынесла б, Лёдзя, ты нам квасу, - Кіўнуў-міргнуў Сцяпан сястры. На гэты голас захаплення У тон азваўся Крутарог: - А нарачанскага кефіру Вам не даводзілася піць? Вось ім бы музу-ліру Натхнілі вы як мае быць! Я ў санаторыі залетась Лячыўся там - такой парой: Вады і ў рот не ўзяў за месяц - Ні гатаванай, ні сырой. Штодня кефір купляў у Гэлькі - У магазіне. Зірнеш - а ў горлачку бутэлькі, Як корак, маселца камяк!.. Гладыш няспешна Пайшоў, пад крэкты, па руках. З усіх гучнейшае, канешне, Было дырэктарава «а-ах! Глытнеш - і чуеш гаю шум. Здаецца, так і напаўняе Святлістай музыкай душу!..